Τα Θεοφάνια (ή Θεοφάνεια κατά την παλιά παραδοσιακή γραφή) είναι μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Χριστιανοσύνης, που αποτελεί την τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου και εορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου κάθε χρόνο.
Οι εορτές του Δωδεκαημέρου είναι η κατά σάρκα γέννηση, 25 Δεκεμβρίου – Χριστούγεννα, δεύτερη η Περιτομή, 1 Ιανουαρίου και η Βάπτιση, 6 Ιανουαρίου.
Το όνομα Θεοφάνια προκύπτει από τη φανέρωση των τριών προσώπων της Άγιας Τριάδας που συνέβη σύμφωνα με τρεις σχετικές ευαγγελικές περικοπές.
Η σημερινή εορτή αποκαλείται επίσης και Επιφάνια, Φώτα ή Εορτή των Φώτων.
Φώτα ονομάζονται επειδή όπως λέει στο τέλος το Απολυτίκιο της Εορτής, ήλθε ο Χριστός για να φωτίσει τον κόσμο, μπολιάζοντάς τον και πνευματικά δια του Βαπτίσματος και του Χρίσματος.
Πότε καθιερώθηκε ο εορτασμός των Θεοφανίων
Δεν είναι γνωστό με απόλυτη βεβαιότητα το πότε καθιερώθηκε ο εορτασμός της μνήμης του γεγονότος της Βάπτισης του Ιησού, ωστόσο φαίνεται να έχει εμφανιστεί πολύ νωρίς, στην πρώτη Εκκλησία των Χριστιανών. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (Στρωματείς, βιβλ. α΄) αναφέρει πως κάποιοι αιρετικοί, οι περί τον Βασιλείδη γνωστικοί στις αρχές του 2ου αιώνα εόρταζαν την ημέρα της Βάπτισης του Κυρίου «προδιανυκτερεύοντες» και ότι η εορτή αυτή γινόταν κατ΄ άλλους μεν στις 6 Ιανουαρίου, κατ΄ άλλους στις 10 Ιανουαρίου.
Κατά τον 3ο αιώνα η εορτή φαίνεται κοινότατη σε όλη τη Χριστιανική Εκκλησία.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρι, μάλλον στην Αντιόχεια τη Μεγάλη, και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι Γνωστικοί Βασιλειδιανοί. Κατά δε τις Αποστολικές Διαταγές (η΄ 38) η εορτή των Επιφανίων «ήγετο δια το εν αυτή ανάδειξιν γεγενήσθαι της του Χριστού θεότητος».
Στο τέλος του 3ου αιώνα προστέθηκε και άλλη έννοια στον εορτασμό αυτό που άρχισε να πανηγυρίζεται και ως ημέρα της «εν σαρκί» φανερώσεως του Κυρίου. Ούτως και στην Αλεξάνδρεια κατά τον Κασσιανό, και στη Κύπρο κατά Επιφάνιο. Από τότε, πολύ πιθανά να ξεκίνησε και ο εορτασμός των Χριστουγέννων.
Κατά τον 4ο αιώνα, η εορτή των Θεοφανίων γιορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την ανατολική Εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος, απ’ όπου και το όνομα «Τα Φώτα», εορτή «των Φώτων» (Γρηγόριος Ναζιανζηνός λόγος 39, Αστερίου Αμάσ. Λόγος εις «εορτών των Καλενδών»).
Στη Δύση τα Θεοφάνια φαίνεται πως απαντώνται περί τα μέσα του 4ου αιώνα, αλλά από την εποχή αυτή φαίνεται στην Ρωμαϊκή Εκκλησία ακόμα μία εορτή αφιερωμένη στην κατά σάρκα Γέννηση του Ιησού, στις 25 Δεκεμβρίου. Όταν καθιερώθηκε η ημερομηνία για τα Χριστούγεννα σε όλο τον Χριστιανικό κόσμο, τότε έγινε και ο διαχωρισμός με την Εορτή των Φώτων στις 6 Ιανουαρίου, γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα.
Οι κύριες τελετές των Θεοφανίων
- Μέγας Αγιασμός (θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών).
- Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού (θρησκευτική τελετή που ακολουθεί του Μεγάλου Αγιασμού και γίνεται η κατάδυση του Σταυρού σε ακτή θάλασσας, εντός λιμένων, όχθες ποταμών ή λιμνών και στην ανάγκη σε δεξαμενές νερού όπως στην Αθήνα.
Απολυτίκιο Θεοφανίων
Ἐν Ἰορδάνῃ βαπτιζομένου σου Κύριε,
ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις·
τοῦ γὰρ Γεννήτορος ἡ φωνὴ προσεμαρτύρει σοι,
ἀγαπητὸν σε Υἱὸν ὀνομάζουσα,
καὶ τὸ Πνεῦμα ἐν εἴδει περιστερᾶς,
ἐβεβαίου τοῦ λόγου τὸ ἀσφαλές.
Ὁ ἐπιφανεὶς Χριστὲ ὁ Θεός,
καὶ τὸν κόσμον φωτίσας δόξα σοι.
Κοντάκιο Θεοφανίων
Ἐπεφάνης σήμερον τῇ οἰκουμένῃ,
καὶ τὸ φῶς σου Κύριε, ἐσημειώθη ἐφ’ ἡμᾶς,
ἐν ἐπιγνώσει ὑμνοῦντας σε.
Ἦλθες ἐφάνης τὸ Φῶς τὸ ἀπρόσιτον.
Μεγαλυνάριο Θεοφανίων
«Σήμερον επέφανεν ο Σωτήρ
εν μορφή ως δούλου βαπτισθήναι
μετά σαρκός υπό Ιωάννου
εν Ιορδάνου ρείθροις
ίνα βροτών εκπλύνει
τα παραπτώματα»
Ο «Μέγας Αγιασμός»
Η βασική τελετουργία των Θεοφανίων είναι ο «αγιασμός των υδάτων» με την κατάδυση του Σταυρού κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου.
Στην ελληνική εθιμολογία όμως, ο εν λόγω Αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δε αυτή έννοια δεν είναι ασφαλώς αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει ρίζες στην αρχαία λατρεία. Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά (στις μέρες αυτές) τη παραμονή των Θεοφανίων που λέγεται «μικρός αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση»(αν και ο αγιασμός και της παραμονής και ανήμερα των Φώτων είναι ίσης αξίας, Μέγας Αγιασμός).
Με τη πρωτάγιαση ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών. Η πρωτάγιαση είναι και το αποτελεσματικό μέσο με το οποίο τρέπονται σε άγρια φυγή οι καλικάντζαροι εκτός από το άναμμα μιας μεγάλης υπαίθριας φωτιάς.
Ο «Μέγας Αγιασμός» γίνεται ανήμερα των Θεοφανίων εντός των Εκκλησιών σε ειδική εξέδρα στολισμένη επί της οποίας φέρεται μέγα σκεύος γεμάτου ύδατος. Στη συνέχεια γίνεται η κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα ή σε γειτονικό ποταμό ή λίμνη. Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες.
Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες της θάλασσας ή στις όχθες ποταμών ή λιμνών και πλένουν τα αγροτικά τους εργαλεία ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη κοινή λαϊκή δοξασία ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό.
Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά μόνο ακριβώς πιστή επιβίωση των αρχαίων δοξασιών. Οι αρχαίοι π.χ. Αθηναίοι είχαν τη τελετή (διαδικασία) των γνωστών «Πλυντηρίων» όπως την αποκαλούσαν κατά την οποία μετέφεραν «εν πομπή» στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς. Εκεί το έπλεναν με θαλασσινό νερό για να το καθαρίσουν από ρύπους και να ανανεωθούν οι ιερές δυνάμεις του αγάλματος.
