Σύμφωνα με μια προσέγγιση, που θεωρείται σχεδόν αυτονόητη, η σημερινή πολιτική και θεσμική συνθήκη σε χώρες όπως αυτές της Δυτικής Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής αλλά και της Ωκεανίας, κοντολογίς στην παγκόσμια Δύση, όπως και σε άλλα σημεία του πλανήτη που «προοδεύουν», είναι η πραγμάτωση ενός ιδεώδους που διαμορφώθηκε στον 19ο αιώνα, κέρδισε δύο παγκοσμίους πολέμους και έναν Ψυχρό απέναντι στις παραλλαγές του «ολοκληρωτισμού» και συγκεφαλαιώνεται στην έννοια της «φιλελεύθερης δημοκρατίας» σε συνδυασμό με την «οικονομία της ελεύθερης αγοράς». Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, αυτό που αναδεικνύεται στον 19ο αιώνα ως κλασικός φιλελευθερισμός, με την έμφαση στα θεμελιώδη δικαιώματα του ατόμου, στο κράτος δικαίου που τα εγγυάται μέσα από την ύπαρξη συντάγματος, ανεξάρτητης δικαιοσύνης και δημόσιας σφαίρας με ελευθερία του λόγου, και στην πολιτική συμμετοχή μέσα από μορφές αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, δεν μπορούσε παρά να συνδυάζεται με την «οικονομική ορθοδοξία, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τη δεκαετία του 1980 και μετά, και η οποία θεωρεί τις ελεύθερες και ουσιωδώς ανεξέλεγκτες αγορές βασικό μηχανισμό οικονομικού ορθολογισμού, αντιμετωπίζει τις κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία ως εξ ορισμού καταδικαστέες, στενεύει τα περιθώρια παρέμβασης των συνδικάτων, αμφισβητεί τα δημόσια αγαθά – ή τα περιορίζει στην απολύτως απαραίτητη επίκληση της ασφάλειας – και διευρύνει τα πεδία που μπορούν να εμπορευματοποιηθούν.
Σε αυτό το σχήμα, ο κλασικός φιλελευθερισμός, το κράτος δικαίου, και ο οικονομικός νεοφιλελευθερισμός θεωρούνται πλευρές του ίδιου νομίσματος. Εάν επιθυμούμε να έχουμε τις πολιτικές ελευθερίες και τα δικαιώματα πολιτικής συμμετοχής που συνδέονται με την κοινοβουλευτική δημοκρατία θα πρέπει να αποδεχτούμε και την νεοφιλελεύθερη οικονομία. Μόνο που αυτό συναντά κάποια προβλήματα όταν έρχονται οι «αγορές» να υπονομεύσουν τη δημοκρατία, π.χ. όταν ζητούν να αναιρεθούν κοινωνικά δικαιώματα που είχαν κατοχυρωθεί με δημοκρατικές αποφάσεις ή όταν απαιτούν τον περιορισμό της δράσης των συνδικάτων. Η αντίφαση αυτή δεν αφορά απλώς διαφορετικές επιλογές. Αφορά το πώς ουσιαστικά μια εκδοχή φιλελευθερισμού στρέφεται εναντίον μιας άλλης. Γιατί εάν ο κλασικός φιλελευθερισμός συναντήθηκε όχι μόνο με το δημοκρατικό αίτημα – και την ρεπουμπλικανική παράδοση του συνδυασμού ανάμεσα στη λαϊκή κυριαρχία και το κράτος δικαίου – αλλά και με το «κοινωνικό ζήτημα» και άρα ενσωμάτωσε κάποιες πλευρές κοινωνικής δικαιοσύνης που υπό το βάρος και των μεγάλων αγώνων του εργατικού κινήματος οδήγησαν σε αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε «κοινωνικό κράτος», ο οικονομικός νεοφιλελευθερισμός έχει πολύ περισσότερο τα χαρακτηριστικά της αντιδραστικής παλινόρθωσης που αμφισβητεί και τη δημοκρατική και την όποια κοινωνική διάσταση του κλασικού φιλελευθερισμού.
Αυτή η αντίφαση αποτελεί την αφετηρία του Στέφανου Δημητρίου, καθηγητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο βιβλίο του «Η πολιτική σε κρίση» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις. Ο Δημητρίου ξεκινά από την επικαιρότητα του προτάγματος της κοινωνικής δημοκρατίας, δηλαδή του αιτήματος κοινωνικής δικαιοσύνης και διεκδίκησης δημοκρατικού πολιτικού πλουραλισμού ως αναγκαίας συνθήκης για να διεκδικήσουν τα ασθενέστερα στρώματα αναδιανεμητικές πολιτικές, συνθήκη την οποία επί της ουσίας αρνείται ο «νεοφιλελεύθερος φονταμενταλισμός», που κατά τη γνώμη του συγκροτήθηκε κατεξοχήν ως ένα ρεύμα αμφισβήτησης της μετεξέλιξης του φιλελεύθερου κράτους σε κοινωνικό κράτος, άρα αμφισβήτησης της ίδιας της συνθήκης που κατέστησε το φιλελεύθερο κράτος και δημοκρατικό. Απέναντι σε αυτή τη συνθήκη, που προϋπέθετε κρατικές παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση φαινομένων κοινωνικής κρίσης, αντιπροτείνεται η ιδέα του ανεμπόδιστου ανταγωνισμού εντός μιας αυτορρυθμιζόμενης οικονομίας που θεωρείται ότι αυτομάτως θα κατανείμει ορθολογικά αγαθά και πόρους, κάτι που βεβαίως έχει κατ’ επανάληψη διαψευστεί.
Σε αυτό το φόντο το κοινωνικό κράτος και οι κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία δεν αποτελούν κατά τον Δημητρίου υπονόμευση του κράτους δικαίου, αλλά στην πραγματικότητα την αναγκαία μετεξέλιξη του φιλελεύθερου κράτους και τον αυθεντικό εκδημοκρατισμό του, κάτι που καταδεικνύεται και από τη συσχέτιση που κάνει ανάμεσα στα πολιτικά και τα κοινωνικά δικαιώματα, ανάμεσα στο δικαίωμα στη δημοκρατική αντιπροσώπευση αλλά και αυτό στη συνδικαλιστική διεκδίκηση και την απεργία. Μόνο που σήμερα, αυτές οι πλευρές, όπως και συνολικά η δημοκρατική αντιπροσώπευση βρίσκονται σε κρίση, που επιτείνεται από την αμφισβήτηση της δυνατότητας κρατικής παρέμβασης στην οικονομία αλλά και από την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας και την αδιαφάνεια ως προς τη δράση ολιγαρχικών συμφερόντων. Μόνο που μια τέτοια κρίση της πολιτικής αντιπροσώπευσης υπονομεύει, κατά τον Δημητρίου, τον ίδιο τον μηχανισμό με τον οποίο ο άνθρωπος της κοινωνίας μετατρέπεται σε ίσο και ελεύθερο πολίτη, διαμορφώνοντας μια συνθήκη κρίσης νομιμοποίησης την οποία εκμεταλλεύεται και η Άκρα Δεξιά.
Για τον Δημητρίου όλα αυτά σημαίνουν ότι οποιαδήποτε συζήτηση για έναν σύγχρονο σοσιαλισμό δεν μπορεί παρά να έχει αφετηρία το πλέγμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που συνιστά και το κανονιστικό και αξιακό πλαίσιο που ορίζει η «σύμφυση Διαφωτισμού και δημοκρατίας». Αντίστοιχα, αυτό σημαίνει ότι η αναγκαία κοινωνική διάσταση που όντως εκδημοκρατίζει το φιλελεύθερο κράτος προϋποθέτει έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό, δηλαδή έναν σοσιαλισμό που αποδέχεται τον πολιτικό πλουραλισμό και τις συνταγματικές εγγυήσεις ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών που το κράτος δικαίου συνεπάγεται. Κάτι που κατά τον Δημητρίου συνεπάγεται ότι απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό και την Άκρα Δεξιά μόνο μια μεταρρυθμιστική Αριστερά «οφείλει και μπορεί να αναλάβει την προάσπιση του νεωτερικού, δικαιικού πολιτισμού, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης» και να αποκρούσει τη «δυναστική ολιγαρχία των αγορών».
Ο Δημητρίου επιμένει ότι η ανθρωπολογία πάνω στην οποία στηρίζεται ο νεοφιλελευθερισμός και που στον πυρήνα της έχει την εξιδανίκευση της εγωιστικής επιδίωξης του ατομικού οφέλους στην πραγματικότητα δεν εξασφαλίζει την ελευθερία: «Ο κτητικός ατομικισμός και ο κερδαλέος εγωισμός δεν έχουν να προσφέρουν το παραμικρό στην ατομική ελευθερία, εκτός από το να την οριοθετήσουν ως ελευθερία του να είναι κανείς μόνος του εναντίον όλων των άλλων».
