Παρασκευή, 16 του μηνός (σ.σ. Νοεμβρίου του έτους 2001), βόλτα στο αριστερό πεζοδρόμιο της Σπύρου Μερκούρη, κατεβαίνοντας. Το μάτι πέφτει σ’ ένα τσούρμο παιδιά: μαθητές Δημοτικού σίγουρα, καλοντυμένοι, άσπρο πουκάμισο, ψηλά κουμπωμένο. Η δασκάλα πίσω τους, ορατή και συνάμα αόρατη. Δεν πήγε ο νους μου αμέσως. Μετά θυμήθηκα την ημερομηνία και φωτίστηκα: σχολική γιορτή του Πολυτεχνείου, μαθήματα πάπαλα. Συγκινήθηκα, κυρίως με την όψη των παιδιών· μου κόλλησε το άσπρο πουκάμισο, η σοβαρότητά τους.
Είχα χρόνια να συγκινηθώ με το τυποποιημένο πια και αντιγραφικό τριήμερο, που δεν είναι βέβαια αυτοσυντήρητο· κάποιοι το συντηρούν ακόμη, καθένας για δικούς του λόγους. Οι πιο αθώοι πάντως αυτής της ιστορίας είναι οι μαθητές του Δημοτικού, όπως οι προχτεσινοί στην οδό Σπύρου Μερκούρη· σε κάνουν να δακρύσεις για κάτι περασμένο, μπορεί και οριστικά ξεπερασμένο· να απορήσεις πώς έγιναν τότε αυτά που έγιναν, έργα και λόγια κατακόρυφα, βαμμένα στο αίμα.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.11.2001, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Το έχω νομίζω ξαναγράψει: σ’ εκείνες τις τρεις ημέρες, εκτός των άλλων, χαρίστηκε και η γλώσσα μας στα νέα έγκλειστα παιδιά. Έτσι προέκυψαν κάποια συνθήματα με απαραγνώριστο τον παλμό της αλήθειας και της ειλικρίνειάς τους. Ανάμεσά τους και η εξαγγελία «εδώ Πολυτεχνείο»· κραυγή ελευθερίας στην αρχή, οργής και ενθουσιασμού στη μέση, αγωνίας και σπαραγμού στο τέλος. Το ερώτημα είναι τι απόμεινε από όλη αυτή την υπόθεση· αν είναι λογική και ωφέλιμη η επετειακή της συντήρηση· μήπως κάτι πάει στραβά· πήγε στραβά, και χειροτέρεψε το πράγμα από χρόνο σε χρόνο· βάλτωσε, όπως συνέβη με τις περισσότερες εθνικές μας μνήμες, που άδειασαν σε ρητορείες.
Σκέφτομαι λοιπόν μήπως το κλειδί αυτής της πιθανής, αν όχι βέβαιης, αποτυχίας βρίσκεται κρυμμένο και ανεκμετάλλευτο στο κορυφαίο σύνθημα του τραγικού τριημέρου. Μιλώ για το επίρρημα «εδώ» πριν από τη λέξη «Πολυτεχνείο»: δανεισμένο από παλαιότερα, ραδιοφωνικά κυρίως, μηνύματα· βαφτισμένο όμως και επανασημασιολογημένο σ’ αυτή την οριακή από κάθε άποψη περίσταση. Εδώ όμως δεν βλάφτει λίγη καθυστέρηση, μήπως λυθεί ο κόμπος, που παίζει ανάμεσα στον λυγμό και στον πνιγμό.
Ας θυμηθούμε ότι: όλα όσα μας συμβαίνουν (στην ατομική και στη συλλογική μας ζωή) πέφτουν μέσα στο εδώ και στο τώρα. Μόνο που το εδώ είναι εκ κατασκευής στενόχωρο, το τώρα εξ ορισμού φευγαλέο. Αυτός είναι ο λόγος που εφευρέθηκαν το εκεί και το πριν· για να υποδέχονται όσα δεν χωρούν πια στο εδώ και στο τώρα. Τελικώς η όποια σοφία της ζωής μας κρίνεται από την παραδοχή ή την απόρριψη τού εκεί, που παραπέμπει αυτομάτως στο πριν. Γιατί η επιμονή μας να κρατήσουμε τα πάντα στο αδιαχώρητο πλέον εδώ, συνεπάγεται τουλάχιστον κυκλοφοριακό πρόβλημα· οπότε αρχίζουν τα παράνομα παρκαρίσματα που φράζουν τους δρόμους. Ή για να το πω αλλιώς: το εκεί δεν ανακουφίζει μόνο κυκλοφοριακά το ασφυκτικό μας εδώ· μας επιτρέπει να συντάξουμε αφενός τη βιογραφία μας, αφετέρου την ιστορία μας. Γιατί, όπως είναι γνωστό, χωρίς εκεί και πριν ιστορία δεν υπάρχει.
Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης
Με τους όρους αυτούς, αν πράγματι θέλουμε να σωθεί κάπως η ιστορική σημασία της ηρωικής θυσίας του Πολυτεχνείου, είναι καιρός πια να ανταλλάξουμε το «εδώ» της ραδιοφωνικής του εξαγγελίας με το «εκεί». Αποτολμώντας αυτή τη μετάθεση, τροποποιώντας το σύνθημα «εδώ Πολυτεχνείο» σε «εκεί Πολυτεχνείο», μεταφέρουμε τα γεγονότα του καταλυτικού τριημέρου στον πραγματικό τους χώρο και χρόνο, αντί να τα σφετεριζόμαστε ως ανήκοντα τάχα στο εναλλασσόμενο κάθε χρονιά παρόν μας. Τούτο δεν σημαίνει βεβαίως αντικατάσταση της μνήμης με τη λήθη — το αντίθετο: αφήνουμε να λειτουργήσει η μνήμη του Πολυτεχνείου ως ανάμνηση στοχαστική· όχι ως αναπαραγωγή κραυγαλέας παρέλασης, που καταλήγει κάθε φορά στην αμερικανική πρεσβεία με τα γνωστά πια επεισόδια. Ίσως ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν ο περιορισμός της μνημονικής τελετής στον περίβολο του Πολυτεχνείου· κάτι που θα θύμιζε τον εγκλεισμό πρώτα, τον αποκλεισμό ύστερα όσων συνέπραξαν στη μεγάλη εκείνη ώρα της δοκιμασίας.
*Κείμενο του Δ. Ν. Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Το εδώ και το εκεί» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 25 Νοεμβρίου 2001.
Ο ίδιος, ένας αριστερός που διώχθηκε και φυλακίστηκε από τη δικτατορία των συνταγματαρχών, έγραφε ύστερα από κάποιους μήνες και τα ακόλουθα («Το Βήμα», 8 Μαΐου 1982):
Φοβούμαι όμως πως ποτέ πια δε θα καταγραφούν για τους νεότερους και τους επιγενομένους όσες πληροφορίες συνθέτουν την πραγματική αντίσταση των Ελλήνων στα εφτά χρόνια της δικτατορίας. Αντ’ αυτού κυκλοφόρησαν, κυκλοφορούν και θα κυκλοφορήσουν μόνο αντιστασιακοί τίτλοι, προκειμένου να συντάσσεται κάθε φορά το προεκλογικό και μετεκλογικό μητρώο όσων επαγγελματικά πολιτεύονται. Έτσι η αντιστασιακή φιλολογία πρόλαβε, θαρρείς, και μόλυνε ή ακόμη χειρότερα: διέλυσε την αντιστασιακή πράξη. Και άλλοτε έκανα την πικρή σκέψη ότι η απροσδόκητη αυτή υπονόμευση της έμπρακτης αντίστασης οφείλεται ίσως στην ένοχη συνείδηση του μεγαλύτερου μέρους του ελληνικού λαού, που υποτάχτηκε στις εντολές της χούντας χωρίς πολλές σκέψεις και υπερβολική αιδώ. Η τραυματική αυτή ενοχή δικαιολογεί, νομίζω, την προτίμηση για τις αντιστασιακές φιοριτούρες και την απώθηση των πραγματικών γεγονότων. Σ’ αυτή την εκτροπή βοήθησε, πιστεύω, και η εκμεταλλευτική μυθοποίηση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου: με τις ματωμένες αυτές δάφνες στα χέρια μας όλοι οι Έλληνες φανταζόμαστε ότι αντιμετωπίσαμε τα τανκς της χούντας προτείνοντας (παιδιά, νέοι, μεσήλικοι και γέροι) τα ιδεατά νεανικά μας στήθη.
