Ο Ρομαντισμός (τέλη 18ου–αρχές 19ου αιώνα) θεωρείται ευρέως ως μια περίοδος άνθησης της φαντασίας, της ελευθερίας και της εξύμνησης του ανθρώπινου συναισθήματος. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει το νέο έργο The Trembling Hand της Ματελίντα Ναμπουγκόντι, λέκτορα Λογοτεχνίας του UCL, η ιστορία αυτής της παράδοσης δεν μπορεί να απογυμνωθεί από το γεγονός ότι τα κέρδη και οι αξίες της στηρίχτηκαν σχεδόν συστηματικά στη δουλεία και την αποικιοκρατία.
Σύμφωνα με την Ναμπουγκόντι, η δουλεία δεν υπήρξε περιφερειακό φαινόμενο: αποτέλεσε τον οικονομικό «πνεύμονα» της ευρωπαϊκής κουλτούρας. Η λογοτεχνία, η πολιτική σκέψη αλλά και η αισθητική θεωρία χρηματοδοτήθηκαν, άμεσα ή έμμεσα, από τα κέρδη των φυτειών και του δουλοκτητικού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, η δημόσια συζήτηση για την κατάργηση της δουλείας πλάσαρε ιδέες για ελευθερία και δικαιοσύνη — τις ίδιες ιδέες που αργότερα έγιναν κεντρικές στη ρομαντική αισθητική.
Η ανορθόδοξη ιστορία μέσα από το βλέμμα των «άλλων»
Σε παραδοσιακές αφηγήσεις, οι ρομαντικοί ποιητές και συγγραφείς, όπως οι Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ, Ουίλιαμ Μπλέικ, Σάμιουελ Τέιλορ Κόουλριτζ και Πέρσι Σέλλεϋ, θεωρούνται ανεξάρτητοι από την ατμόσφαιρα της δουλείας. Όμως έρευνες όπως της Έλεν Τόμας δείχνουν ότι οι συνθήκες και οι αφηγήσεις των σκλάβων — όπως των Ολόντα Εκουιάνο, Φίλις Γουίτλι, Ουκάουσο Γκρόνιοσο και Οτόμπα Κουγκοάνο — βρίσκονταν σε άμεσο διάλογο με αυτά τα έργα.
Οι αφηγήσεις αυτές, περισσότερο από αρχεία, αποτελούσαν «διεθνή μαρτυρία» της βίαιης πραγματικότητας. Διαπλέκονταν με την αγγλική πνευματικότητα και τις αντιπροσωπευτικές τάσεις των ρομαντικών συγγραφέων. Το περιοδικό παράδειγμα είναι η σύνδεση που επιχειρείται μεταξύ μεταστροφής (redemption) και αφηγήσεων δουλείας, μέσα από την ανάδειξη της πνευματικής ελευθερίας ως μέσο αντίστασης.
Ολόντα Εκουιάνο, Πηγή: Wikipedia
Η αισθητικοποίηση της βίας
Σύγχρονοι κριτικοί αναλύουν πώς η ρομαντική γραφή – από ποίηση έως δημοσιεύματα – συχνά απεικόνιζε την αποικιακή βία με τρόπους που είτε την εξιδανίκευαν είτε την προέβαλαν υπερβολικά (hyperbolic realism), χωρίς πάντα να διακρίνεται σαφής κριτική στάση, υποστηρίζει η Ναμπουγκόντι σε άρθρο της στο The Conversation.
Η ρομαντική λογοτεχνία συχνά μετέτρεψε την εμπειρία της δουλείας σε αισθητικό «θέαμα», υψώνοντάς την σε πεδίο συγκίνησης ή τρόμου μέσα από τη ρητορική του υψηλού (sublime). Σε πολλά έργα, η βία της αποικιοκρατίας δεν απεικονίζεται ρεαλιστικά αλλά ενδύεται μεταφορές και υπερβατικούς συμβολισμούς, δημιουργώντας μια εικονογραφία που εξιδανικεύει ή αποστασιοποιεί την εμπειρία της σκλαβιάς. Το αποτέλεσμα είναι μια τέχνη που, ενώ φαινομενικά καταγγέλλει την καταπίεση, στην πράξη την αισθητικοποιεί, συσκοτίζοντας τις υλικές και σωματικές διαστάσεις της.
Φίλις Γουίτλι, Πηγή: Wikipedia
Η σίγαση των μαύρων φωνών στην εκπαίδευση
Πολλές φορές, τα διδακτικά προγράμματα επέλεγαν να αναδείξουν έναν κανόνα ελευθερίας χωρίς να ενσωματώνουν τις φωνές των σκλάβων. Όταν κανείς αναφέρει τους Γουίτλι ή Εκουιάνο ή ακόμα έργα όπως The Woman of Colour (1808), η διδασκαλία παραμένει περιορισμένη και συχνά συμβολική, χωρίς να αναλύει το συστημικό θεμέλιο της ρομαντικής κουλτούρας στη δουλεία.
Η απουσία αυτή καταλήγει να διαμορφώνει ένα ιδανικό αφήγημα για τη ρομαντική παράδοση, που τηρείται με περηφάνια αλλά ταυτόχρονα αποκρύπτει τις υλικές βάσεις της.
Η «κατάρα της μαύρης επιδερμίδας»
Οι ποιητικές και λογοτεχνικές φόρμες των ρομαντικών δεν ήταν απούσες πολιτικού σχολιασμού. Ωστόσο, παράδειγμα όπως το ποίημα «The Negro Girl» της Μαίρη Ρόμπινσον (1800), δείχνουν ότι ακόμα και θέλοντας να διαμαρτυρηθούν για τη δουλεία, συχνά ενίσχυαν ρατσιστικές λογικές.
Η συχνή χρήση της ρητορικής ερώτησης «Am I not a man and a brother?» (Δεν είμαι άνθρωπος ή αδελφός) ή της έννοιας της «κατάρας της μαύρης επιδερμίδας» αναπαρήγαγαν συχνά την ίδια τάση που θέλησαν να καταδικάσουν — ότι η μαύρη ύπαρξη είναι «προκαθορισμένη» και άρα καταδικασμένη να καταπιέζεται, αναφέρει η Ματελίντα Ναμπουγκόντι.
Η δουλεία ως δομικό στοιχείο του πολιτισμού
Το κίνημα του ρομαντισμού συνδέθηκε θεωρητικά με ιδέες ελευθερίας και κατά της τυραννίας, συχνά μέσα σε πλαίσια φεμινισμού, δικαιωμάτων των ανθρώπων και δημοκρατικών ιδεών. Ωστόσο, αυτή η ίδια αισθητική εμπεριείχε και αντιφάσεις όταν δεν πραγματευόταν κριτικά τη δουλεία ως δομικό στοιχείο του πολιτισμού.
Η κατανόηση ότι η δουλεία ήταν πηγή πολιτισμικών και οικονομικών κεφαλαίων για την Ευρώπη των λευκών είναι κλειδί για να επανεκτιμήσουμε την κληρονομιά της Ρομαντικής εποχής — όχι ως μύθο καθαρής ελευθερίας αλλά ως προϊόν μιας εποχής όπου η ελευθερία και η δουλεία συνυπήρχαν συμβολικά και πρακτικά.
Μια άλλη αφήγηση
Για την Ναμπουγκόντι , το καίριο ζητούμενο είναι μια ολική επανεξέταση της ευρωπαϊκής κουλτούρας του Ρομαντισμού: να ενσωματωθούν οι φωνές και οι αφηγήσεις των σκλάβων ως κεντρικά στοιχεία κι όχι περιθωριακό πλαίσιο. Να αναγνωριστεί ότι οι καλλιτεχνικές και θεατρικές αφηγήσεις που εξύμνησαν την ελευθερία συχνά μιλούσαν πάνω στην ταπείνωση και την καταπίεση άλλων.
Μόνο με τέτοια κριτική προσέγγιση μπορούμε να αντικρίσουμε την πολυπλοκότητα της ιστορίας: με ταυτόχρονη αναγνώριση των ιδεαλιστικών αξιών και της σκοτεινής πραγματικότητας που τις συνέθετε.
Αυτό είναι το κύριo νόημα της «νέας ιστορίας της Ρομαντικής εποχής»: όχι μόνο η αναγνώριση της εμπλοκής της δουλείας στη δημιουργία της ευρωπαϊκής κουλτούρας, αλλά και η επανατοποθέτηση των ηθικών και λογοτεχνικών αξιών μπροστά σε αυτήν την ιστορική συνθήκη.
