Με οποιονδήποτε άνθρωπο και να μιλήσει κανείς από αυτούς που βρέθηκαν στη Σκάλα Συκαμνιάς της Λέσβου μετά το 2015, τα χρόνια που το προσφυγικό ήταν στην κορύφωσή του, εργαζόμενο, κάτοικο, δημοσιογράφο ή οτιδήποτε άλλο, όλοι ανεξαιρέτως θα περιγράψουν το ίδιο φαινόμενο: τις περιόδους στις οποίες είχε γίνει συχνό, σχεδόν «κανονικό», να ξεβράζει η θάλασσα πτώματα ανθρώπων που επιχείρησαν να φτάσουν στις ελληνικές ακτές.
Λέμε «κανονικό», αλλά στην πραγματικότητα, το πόσο «κανονικό» το βρίσκει κανείς είναι κι ένα μέτρο του ψυχισμού του. Κάποιοι από τους μάρτυρες αυτής της φρίκης ακόμα τρέμουν όταν ανακαλούν αυτές τις εικόνες, η ομιλία τους γίνεται πιο γρήγορη και τα μάτια τους διαστέλλονται, σημάδι μιας λανθάνουσας ταραχής που ψάχνει τον χώρο να ακουστεί. Άλλοι έχουν εκπαιδεύσει εντατικά το βλέμμα τους στη νωθρότητα, αρκετά ώστε οι εικόνες αυτές να χάσουν το νόημά τους, να γίνουν πρώτα κοινοτοπίες, ύστερα θολές πληροφορίες, σκέτα χρώματα και στο τέλος να διαλυθούν σε πίξελ χωρίς καμία σημασία. Μία κάποια αναγκαία λοβοτομή, που τους καθιστά πιο ανθεκτικούς απέναντι στην οδύνη.
Αυτή τη δεύτερη οδό μπορούμε να θεωρήσουμε καλοπροαίρετα -ίσως περισσότερο καλοπροαίρετα απ’ ό,τι πρέπει- ότι έχει ακολουθήσει και η ελληνική κοινωνία εν συνόλω κι έτσι αυτός ο φακός της κάμερας που παρουσίασε ως εξαίρεση της εξαίρεσης αυτά που έβλεπε στη Μόρια, την Ειδομένη, την Αμυγδαλέζα και αλλού, μοιάζει πλέον περισσότερο με βαριεστημένη κάμερα ασφαλείας, παρά με το ασταμάτητο καταγραφικό που ακολουθεί τον ντοκιμαντερίστα στην καρδιά των γεγονότων.
Μία Ελλάδα που ανέκαμπτε όπως-όπως από τη λαίλαπα της οικονομικής κρίσης, ξανακερδίζοντας σιγά-σιγά την πολυτέλεια να ζει σε αφασία με τα ψίχουλα της παλαιάς της χλιδής, φαίνεται να αποδέχθηκε την ιδέα ότι η «πίσω αυλή» στην οποία έχει εναποθέσει τους πρόσφυγες και τους μετανάστες είναι αρκετά μακριά από τη σαλονοτραπεζαρία για να την απασχολήσει. Οι εικόνες αθλιότητας του προσφυγικού έγιναν εξωτικές και μακρινές, μοιάζοντας περισσότερο με γεγονότα χωρίς πλαίσιο από κάποια μακρινή ήπειρο, παρά με έκτακτες ειδήσεις που συντελούνται λίγα χιλιόμετρα παραδίπλα, ενδεικτικά της πολιτικής του ελληνικού κράτους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Με έναν τρόπο, αυτό το πρόβλημα της κενότητας των εικόνων έχει αντιληφθεί και η ελληνική κυβέρνηση, αν κρίνουμε από την απόφαση του υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου να δώσει στη δημοσιότητα εν είδει διαφήμισης τις εικόνες από τις σκληρές συνθήκες μεταγωγής των προσφύγων και μεταναστών στο λιοπύρι.
Δεν είναι ότι δεν τις έχουμε ξαναδεί· αντίθετα, χιλιάδες τέτοιες εικόνες, ενίοτε και πολύ χειρότερες, έχουν παρελάσει μπροστά από τα μάτια μας όλα αυτά τα χρόνια. Στην αρχή ήταν δείγματα της διαχειριστικής αποτυχίας του ελληνικού κράτους να προστατεύσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Στη συνέχεια έγιναν κενά νοήματος σύμβολα, μία τελετουργική επιβεβαίωση της μεταμόρφωσης του άγους σε μπαναλιτέ. Και τώρα, ο Θάνος Πλεύρης και το υπουργείο του προσπαθούν να τις ξαναλανσάρουν ως «επιτυχίες» στη διαχείριση του προσφυγικού· άλλωστε, το τι συνιστά αποτυχία και επιτυχία το καθορίζουν οι εκάστοτε στόχοι που θέτει κανείς.
Η εν λόγω διαφημιστική εκστρατεία, βέβαια, επιβεβαίωσε την υποψία που πιθανώς είχαμε οι περισσότεροι δημοσιογράφοι που έτυχε να επισκεφθούμε τις αυτοσχέδιες δομές στην Κρήτη, όπου κρατούνται οι πρόσφυγες και μετανάστες που αφικνούνται μαζικότερα από πριν στα νότια παράλια του νησιού τις τελευταίες εβδομάδες. Η υποδοχή αυτή τη φορά δεν ήταν η συνήθης παράταξη μίας σειράς απαγορεύσεων και εμποδίων τα οποία θα οδηγούσαν σε συνεχή διαπραγμάτευση προκειμένου τα τηλεοπτικά συνεργεία και οι φωτογράφοι να αποσπάσουν μετά από πολλή ταλαιπωρία κάποιο ψήγμα εικόνας· «μπορείτε να τραβήξετε ό,τι θέλετε», έλεγαν οι αρχές στους εκπροσώπους του Τύπου, «αλλά απαγορεύεται να τους μιλήσετε».
Είναι ίσως αυτό το προαίσθημα, συνδυασμένο με την προαναφερθείσα κοινοτοπία των εικόνων, που έκανε τις φωτογραφίες και τα σχετικά βίντεο από την κράτηση και μεταγωγή των προσφύγων και μεταναστών να παραμείνουν στο κινητό του γράφοντος σχεδόν για μία εβδομάδα – και είναι η επιβεβαίωση αυτού του προαισθήματος μέσω της διαφημιστικής καμπάνιας του υπουργείου που θα καθιστούσε προπαγάνδα και εξυπηρέτηση τη δημοσίευσή τους.
«Η αίθουσα είναι ένας κλίβανος που πολλαπλασιάζει τη ζέστη, αλλά και την ανυπόφορη μυρωδιά – ένα κοκτέιλ κλεισούρας, ιδρώτα και απλυσιάς.»
Αντ’ αυτού, θα ήταν καλύτερα οι αναγνώστες να φανταστούν πώς μοιάζει σήμερα η παλιά αποθήκη του συμπλέγματος της Ένωσης Κιτροπαραγωγών της Κρήτης έξω από το Ρέθυμνο, η οποία αραχνιάζει απ’ όταν έπεσε θύμα της οικονομικής κρίσης. Έναν μεγάλο χώρο όπου οποιαδήποτε μόνωση υπήρχε κάποτε έχει διαβρωθεί και με τη βοήθεια των υψηλών θερμοκρασιών, αναδύει μία απερίγραπτη σαπίλα. Που ο ήλιος θερμαίνει όχι μόνο την οροφή, αλλά και το τεράστιο ανοιχτό πλάτωμα από άσφαλτο απ’ έξω, το οποίο με τη σειρά του αντανακλά τη θερμότητα και το απάλευτο, εκτυφλωτικό φως στο εσωτερικό της αποθήκης.
Μέσα, βρίσκονται κλεισμένοι για εβδομάδες εκατοντάδες άνθρωποι που έχουν καταλάβει διαφορετικές γωνίες ανάλογα με την εθνικότητά τους. Το κοινό που μοιράζονται είναι ότι είναι ξαπλωμένοι σε ένα πάτωμα, τα υλικά του οποίου δεν επιλέχθηκαν με την πρόβλεψη ότι θα φιλοξενήσουν ανθρώπινα σώματα, αλλά ρόδες φορτηγών και καφάσια. Η αίθουσα είναι ένας κλίβανος που πολλαπλασιάζει τη ζέστη, αλλά και την ανυπόφορη μυρωδιά – ένα κοκτέιλ κλεισούρας, ιδρώτα και απλυσιάς. Ο ήχος εναλλάσσεται ανάμεσα στη σιωπή της θερμοπληξίας και τις εκρήξεις με φωνές που προσπαθούν να δηλώσουν ότι δεν αντέχουν άλλο σε γλώσσες που κανείς από τους αποδέκτες του μηνύματος -τους δημοσιογράφους και τις αρχές- δεν καταλαβαίνει.
Αν δώσει κανείς ένα τσιγάρο στον άνθρωπο που θα πλησιάσει να το ζητήσει, αμέσως θα συγκεντρωθεί ένα μπούγιο από άτομα διαφόρων εθνικοτήτων να πάρει άλλο ένα. Κι επειδή τα τσιγάρα θα είναι το πολύ είκοσι, τριάντα ή σαράντα και οι άνθρωποι στους οποίους μοιράζονται εκατοντάδες, οι διεκδικητές θα αρχίσουν να έχουν κλιμακούμενες εντάσεις μεταξύ τους. Αυτές μπορεί να επιλυθούν και με τη χρήση βίας από τις αρχές, ειδικά από τη στιγμή που δεν θα βρίσκονται παραπάνω από 2-3 ένστολοι εκεί και ο φόβος τους για την ικανότητα που θα έχουν να διαχειριστούν κάποιο περιστατικό, σαν αυτά που μαθαίνουμε ότι συμβαίνουν συχνά σε τέτοιες συνθήκες, είναι έντονος.
«Λίγοι-λίγοι, χωρισμένοι ανά εθνικότητα οδηγούνται έξω από την αποθήκη και διατάζονται από τις αρχές να κάτσουν οκλαδόν στην καυτή άσφαλτο για περισσότερο από μία ώρα, περιμένοντας τα λεωφορεία.»
Όταν τελικά έρχεται η ώρα της μεταγωγής τους, είναι πλέον βαθύ μεσημέρι, όταν πια ο ήλιος του καλοκαιριού έχει κατακάψει την άσφαλτο για περισσότερες από δέκα ώρες. Η διαδικασία δεν είναι γρήγορη. Λίγοι-λίγοι, χωρισμένοι ανά εθνικότητα οδηγούνται έξω από την αποθήκη και διατάζονται από τις αρχές να κάτσουν οκλαδόν στην καυτή άσφαλτο για περισσότερο από μία ώρα, περιμένοντας τα λεωφορεία. Και όταν τα λεωφορεία έρθουν, θα οδηγηθούν σε απομονωμένο χώρο μέσα στα επιβατηγά πλοία -για να μην έρθουν καν σε οπτική επαφή με τους τουρίστες και τους ντόπιους- και η συνέχεια θα δοθεί σε παρόμοιες συνθήκες στη Μαλακάσα.
Ήμουν στην Κρήτη και πάλι το 2023, τη μέρα που έγινε το πολύνεκρο ναυάγιο της Πύλου. Σε ένα σουβλατζίδικο στα Χανιά κάποιοι ντόπιοι έβριζαν τους νεκρούς και ρωτούσαν δυνατά «τι δουλειά είχαν να έρθουν εδώ». Ίσως η στάση τους δεν είναι μόνο ρατσισμός ή εθνικισμός· ίσως πάνω απ’ όλα να είναι αποστασιοποίηση. Γιατί χωρίς αυτή την απόσταση που δημιουργεί το πρόχειρο εθνοτικό μίσος, δύσκολα μπορεί να μη τρελαθεί κανείς με τη σκέψη 700 ανθρώπων που χάνουν αργά και βασανιστικά το οξυγόνο τους κλεισμένοι σε ένα αμπάρι, βλέποντας γύρω τους δικούς τους άνθρωπους, τις οικογένειες και τα παιδιά τους, να πνίγονται. Και οι ίδιοι, ανήμποροι να δράσουν, να μένουν με αυτή την εικόνα και αυτή την επίγνωση ως τελευταία στιγμή της ζωής τους.
«Χάνουν αργά και βασανιστικά το οξυγόνο τους κλεισμένοι σε ένα αμπάρι, βλέποντας γύρω τους δικούς τους άνθρωπους, τις οικογένειες και τα παιδιά τους, να πνίγονται.» (Φωτ.: Angela Compagnone / Unsplash)
Οι φωτογραφίες και τα βίντεο από την περασμένη εβδομάδα στο Ρέθυμνο δεν είναι ίδιας έντασης με τη φρίκη της Πύλου. Αποτυπώνουν όμως κι αυτά μία αδιανόητη απανθρωποποίηση. Οι ίδιοι άνθρωποι που τους βλέπει κανείς εκεί να υπομένουν τις αντίξοες συνθήκες, που εκνευρίζονται, που απογοητεύονται, που ανησυχούν, που είναι πραγματικά πρόσωπα, χάνουν την τρισδιάστατη παρουσία τους. Γίνονται άλλη μία εικόνα, άλλου ενός ζητήματος και για αυτό οι εικόνες, όντας ανοιχτές στην πολυσημία, μπορούν να χρησιμεύσουν στην κυβέρνηση ως «κράχτης» του ξενοφοβικού της οίστρου.
Η επιλογή της δημοσιοποίησης όμως, μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε μία χρήσιμη αλήθεια για το μέλλον: ότι η μόνη αναπαράσταση που μπορεί να μεταφέρει την πραγματική κτηνωδία της διαχείρισης του προσφυγικού είναι αυτή που συντίθεται νοητικά, που προσπαθεί να φανταστεί την εμπειρία αυτών των συνθηκών κράτησης πάνω στο σώμα — τη ζέστη, την άσφαλτο, τη μυρωδιά και ενίοτε, το πτυσσόμενο γκλομπ.
Και αν αυτή η αισθητηριακή σκέψη προκαλεί ανείπωτη, υπεράνθρωπη και τρομακτική φρίκη σε κάποιον ή όχι, είναι πιθανώς η πιο βαθιά και ουσιαστική διχοτόμηση μίας κοινωνίας.
