Τις περισσότερες φορές όταν συζητάμε τα προβλήματα που αφορούν τις διαφορετικές μορφές ρατσισμού στεκόμαστε πρωτίστως στη μεριά όσων υφίστανται τις διακρίσεις και τον ρατσισμό. Μιλάμε για παράδειγμα για τα διακρίσεις και τις αδικίες σε βάρος των μαύρων. Και αυτό από ορισμένες πλευρές φαντάζει αυτονόητο, καθώς εντοπίζει ένα πρόβλημα και άρα την ανάγκη να αντιμετωπιστεί. Όμως, δίνουμε μικρότερη σημασία στην άλλη πλευρά του προβλήματος, το πώς δηλαδή έχει διαμορφωθεί μια ορισμένη εκδοχή της λευκότητας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα στη δημόσια σφαίρα να έχουμε πολλές αναφορές και πληροφορίες που αφορούν τον ρατσισμό «σε βάρος των…», όμως όχι τόσο πολλές στη λευκή φυλετική σκέψη. Ουσιαστικά, είναι ως απέναντι στη διαπίστωση άλλων φυλών που υφίστανται τον φυλετικό ρατσισμό να υπάρχει μια «άχρωμη φυλή», ενώ στην πραγματικότητα είναι ακριβώς η «λευκότητα» και ο τρόπος που διαμορφώθηκε ιστορικά που εξηγούν γιατί έχουμε τελικά ρατσιστική σκέψη και πρακτική.
Αυτή η διαπίστωση ότι δεν μιλάμε για την ουσία, δηλαδή για την λευκότητα, αποτελεί την αφετηρία του Λιλιάν Τυράμ στο βιβλίο του «Η λευκή σκέψη» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αντίποδες σε μετάφραση του Άγγελου Μουταφίδη. Από τους καλύτερους αθλητές στην ιστορία του γαλλικού ποδοσφαίρου, μέλος άλλωστε της γαλλικής εθνικής ομάδας που κατέκτησε το Παγκόσμιο Κύπελο του 1998 και το Πανευρωπαϊκό του 2000, ο Τυράμ εδώ και χρόνια ασχολείται με ποικίλες μορφές, συμπεριλαμβανομένης της συγγραφής βιβλίων, με τα ζητήματα που αφορούν την καταπολέμηση του ρατσισμού.
Ο Τυράμ επισημαίνει ότι η κυριαρχία της λευκής σκέψης αποτυπώνεται πρώτα από όλα στον τρόπο που θεωρούμε ότι ο λευκός άνθρωπος είναι στο κέντρο της ιστορίας, ξεκινώντας ακόμη και από πεδία όπως η χαρτογραφία, όπου έχουμε συνηθίσει μια εικόνα του κόσμου που στο γεωγραφικό κέντρο έχει την Ευρώπη. Πλευρά της ίδιας κατασκευής της λευκότητας και ο τρόπος που θεωρούμε την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα ως κατεξοχήν «λευκή», ως την απαρχή της ιστορίας και του πολιτισμού του «λευκού ανθρώπου», ο τρόπος που στην ιστορική μνήμη αποκόπτουμε την Αρχαία Αίγυπτο από την Αφρική, αλλά και ο τρόπος που αποσιωπούμε συστηματικά τους μεγάλους αρχαίους αφρικανικούς πολιτισμού, με τον Τυράμ να παραθέτει τη φράση του Νικολά Σαρκοζί «ο Αφρικανός άνθρωπος δεν έχει ενταχθεί πλήρως στην ιστορία» ως παράδειγμα αυτής της μεθοδευμένης παραγνώρισης.
Επιστρέφοντας στην ιστορία διαμόρφωσης της «λευκής σκέψης», ο Τυράμ επισημαίνει πώς κατασκευάστηκε η ίδια η έννοια της «φυλής» ως καταστατική συνθήκη της «λευκής ανωτερότητας». Στέκεται, όμως, και στο πώς όλα αυτά συνδέθηκαν και με την αποικιοκρατία και όλο τον μύθο περί του δήθεν «εκπολιτιστικού» ρόλου της, μύθο που όμως π.χ. στη Γαλλία έως πολύ πρόσφατα αναπαραγόταν από τα χείλη ενός Σιράκ ή ενός Σαρκοζί. Αλλά η επιβίωση της αποικιοκρατικής σκέψης δεν περιορίζεται στην αναδρομική νομιμοποίηση ενός βάναυσου παρελθόντος. Αποτυπώνεται και στον τρόπο που ακόμη και σήμερα οι κοινωνίες του Τρίτου Κόσμου αντιμετωπίζονται ως υπεύθυνες για την ίδια τους την υπανάπτυξη, με ιδιαίτερη έμφαση στην ευθύνη των γυναικών: «Όταν υπάρχουν χώρες με επτά οχτώ παιδιά ανά γυναίκα, ακόμη και εάν κανείς αποφασίσει να ξοδέψει δισεκατομμύρια ευρώ δε θα επέλθει καμία σταθεροποίηση», θα δηλώσει τον Ιούλιο του 2018 ο Γάλλος Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν.
Το αποτέλεσμα είναι η επιβίωση ενός συστημικού ρατσισμού. Από την εξαιρετικά αυξημένη πιθανότητα να υποστεί αστυνομικό έλεγχο ένας μαύρος στη Γαλλία ή την αυξημένη πιθανότητα να δολοφονηθεί από αστυνομικό ένας μαύρος στις ΗΠΑ, έως όλες τις στατιστικές που παραπέμπουν σε εξαιρετικά άνιση εκπροσώπηση σε θέσεις ευθύνης, τα παραδείγματα είναι πολλά. Άλλωστε, όπως επισημαίνει ο Τυράμ οι μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις όπως η Γαλλία ή η Βρετανία συχνά διαφημίζουν τη συμβολή τους στη σύνταξη της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όμως αποσιωπούν το γεγονός ότι στην πράξη κινήθηκαν, την ίδια περίοδο, στις αποικίες τους ως αυτή να μην είχε συνταχθεί.
Ο Λιλιάν Τυράμ
Εάν, όμως, μια τέτοια αντίληψη της λευκότητας – και της μη λευκότητας – είναι τόσο βαθιά ριζωμένη, υπάρχει τρόπος να ξεφύγει κανείς από αυτή; Ο Τυράμ αναζητά μια αναλογία στην έννοια της «ταξικής αυτοκτονίας» που είχε προτείνει ο Αμίλκαρ Καμπράλ για να περιγράψει τον μετασχηματισμό που καλείται να επιτελέσει ο μικροαστός διανοούμενος για να ταυτιστεί πραγματικά με τις λαϊκές τάξεις: «Δεν θα έπρεπε όλοι μας να διαπράξουμε ένα είδος “φυλετικής αυτοκτονίας” για να απαλλαγούμε απ’ τις χρωματικές ταυτότητες στις οποίες μας φυλακίζει η ιστορία;». Σε τελική ανάλυση, όπως υπενθυμίζει ο Τυράμ, ο Φανόν είχε υπογραμμίσει ότι «ο λευκός είναι αιχμάλωτος της λευκότητάς του». Γι’ αυτόν τον λόγο και επιμένει στη σημασία που έχουν όλα εκείνα τα δημόσια διαβήματα που δείχνουν ότι λευκοί αναγνωρίζουν πώς η λευκότητα στην πραγματικότητα συνδέεται με πρακτικές καταπίεσης, εκμετάλλευσης, βαναυσότητας και λεηλασίας και κυρίως αναγνωρίζουν μια ευθύνη για όλα αυτά, αναγνωρίζουν, δηλαδή, ότι απολαμβάνουν διάφορα ωφελήματα ακριβώς επειδή η λευκότητά τους προέκυψε μέσα σε ένα πλέγμα συστημικού ρατσισμού.
Ο ορίζοντας για τον Τυράμ είναι τελικά να βρούμε ένα νέο «εμείς», να «επανιδρύσουμε την κοινότητα των ανθρώπων», όπως λέει δανειζόμενος μια φράση του Ασίλε Μπέμπε, για να καταλήξει: «Η αδιαφορία και η ουδετερότητα δεν είναι πια εφικτές. Ας βρούμε το κουράγιο να βγάλουμε τις μάσκες μας – του λευκού, του μαύρου, του άντρα, της γυναίκας, του Εβραίου, του μουσουλμάνου, του χριστιανού, του βουδιστή, του άθεου, του χωρίς χαρτιά, του φτωχού, του πλούσιου, του γέρου, του νέου, του ομοφυλόφιλου, του ετεροφυλόφιλου και τόσες άλλες – για να υπερασπιστούμε τη μόνη ταυτότητα που μετράει: την ανθρώπινη. Το “Εγώ” είναι “Εμείς”».
Όλα αυτά ορίζουν μια βασική ευθύνη για τον Τυράμ: «Είστε έτοιμοι να ακούσετε ότι τίθεται ζήτημα ατομικής και συλλογικής σας ευθύνης και ότι θα πρέπει να έρθετε αντιμέτωποι με αυτό; Δέχεστε να αναγνωρίσετε ότι ο υποβιβασμός των μη λευκών επέτρεψε στους προγόνους σας και εξακολουθεί να επιτρέπει σε εσάς, να απολαμβάνετε μεγάλα πλεονεκτήματα στον πόλεμο θέσεων που επικρατεί στον πλανήτη;»
