Χιλιάδες παιδιά ξεχύθηκαν σήμερα από το πρωί στους δρόμους για να πουν τα κάλαντα. Είναι η πιο γλυκιά χριστουγενννιάτικη ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων. Όλοι θυμόμαστε τις προετοιμασίες που κάναμε για τα καλάντα. Από τι θα φορέσουμε μέχρι το ποιο όργανο θα συνοδέψει το τραγούδι μας. Οι περισσότεροι φροντίζαμε να προμηθευτούμε ένα καλό και ηχηρό “τρίγωνο” δεν έλειπαν όμως κι αυτοί που επέλεγαν τη μελόντικα ή τη φυσαρμόνικα.
Επίσης σημαντικό ήταν ποιοι θα μας συνοδέψουν. Με ποιους θα πάμε στα κάλαντα. Αφού λοιπόν επιλέγαμε την παρέα , το ντύσιμο και το όργανο ξεχυνόμασταν πρωί- πρωί στους δρόμους με την ελπίδα να μαζέψουμε ένα καλό χαρτζιλίκι και να μας απαντήσουν πολλοί και γενναιόδωροι το πολυπόθητο “Να τα πείτε” στην ερώτηση “Να τα πούμε”; Απόφαση στρατηγικής σημασίας ήταν τι ώρα θα ξεκινήσουμε για τα κάλαντα. Όσο πιο νωρίς τόσο το καλύτερο για να μη μας “προλάβουν” και ακούσουμε το απογοητευτικό “Μας τα είπαν”.
Τι είναι όμως τα κάλαντα και από που μας έρχονται ως έθιμο;
Οι λαογράφοι κάνουν λόγο για εθιμικά τραγούδια του λαού που ψάλλονται από μικρά παιδιά και από ώριμους άνδρες τα Χριστούγεννα, τη Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια. . Κύρια παραδοσιακά μουσικά όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα είναι το τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι η τσαμπούνα, η φλογέρα κ.ά. Οι τραγουδιστές – οργανοπαίκτες των καλάντων ονομάζονται “καλαντιστές”.
Τρίγωνα-κάλαντα μπροστά από την Ακαδημία, δεκαετία 1950. Φωτό: Κωνσταντίνος Μεγαλοκονόμος. Από το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη
Τα κάλαντα ψάλλονται κυρίως από παιδιά αλλά και από ενήλικα άτομα, είτε μεμονωμένα είτε καθ’ ομάδας, που περιέρχονται οικίες, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ. με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου σιδερένιου τριγώνου, αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων (φυσαρμόνικας, ακορντεόν, τύμπανου,φλογέρας κ.λπ.). Τα παιδιά ρωτούν συνήθως «Να τα πούμε;» και περιμένουν την απάντηση «Να τα πείτε».
Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα “Χρόνια Πολλά” το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλαιότερα). Σχετική με αυτό είναι και η παρασκευή “κουλούρας” ονομαζόμενη “κολλίκι” (Βέροια) ή “κουλιαντίνα” (Σιάτιστα) και εξ αυτών οι φέροντες αυτά ονομάζονται “Κουλουράδες” ή “Φωτάδες”.
Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η γλώσσα στην οποία αυτά ψάλλονται, στη καθαρεύουσα, καταδηλούντα την άμεση καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς χρόνους τις Καλένδες του Ιανουαρίου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Κάλαντα στον Ηλεκτρικό, παραμονή πρωτοχρονιάς 1953. Φωτό: Δημήτρης Α. Χαρισιάδης Από το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη
Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών εξανάγκασε να διακρίνονται αυτά σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.
Επίσης και η ημέρα που ψάλλονται τα κάλαντα σε ορισμένες περιοχές ονομάζονται “Κάλαντα” (Κόλιντα, Κόλεντας, Κόλιαντας) με εξαίρεση τη νήσο Μήλο που ψέλνονταν μόνο τη παραμονή της Πρωτοχρονιάς, συντασσόμενα κάθε φορά νέα κάλαντα, με τα οποία όμως ζητούσαν οικονομική συνδρομή για κάποιο κοινωνικό σκοπό (πχ ανέγερση ή επιδιόρθωση ναού) δίδοντας και συμβουλές προς τους άρχοντες η παρατηρήσεις με σκωπτικό χαρακτήρα. Τέτοιες είναι και οι σχετικές “μαντινάδες” της Κρήτης ή “κοτσάκια” της Νάξου με σκωπτικό επίσης χαρακτήρα που ψάλλονται ως “κάλαντα”.
Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ “ΜΟΙΡΑΣΙΑΣ – Χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Αθήνα, 1950. Φωτογραφία του Δημήτρη Χαρισιάδη.
