Ο κόσμος έχει αλλάξει περισσότερο τα τελευταία τέσσερα χρόνια από ό,τι τα προηγούμενα τριάντα. Τα νέα μας είναι γεμάτα συγκρούσεις και τραγωδίες. Η Ρωσία βομβαρδίζει την Ουκρανία, η Μέση Ανατολή βράζει και οι πόλεμοι μαίνονται στην Αφρική. Καθώς οι συγκρούσεις αυξάνονται, οι δημοκρατίες, όπως φαίνεται, βρίσκονται σε παρακμή, με την παγκόσμια τάξη που βασίζεται σε κανόνες να έχει τελειώσει οριστικά, όπως παραδέχθηκε πρόσφατα και η Ευρώπη.
Παρά τις ελπίδες που ακολούθησαν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ο κόσμος δεν ενώθηκε για να αγκαλιάσει τη δημοκρατία. Πράγματι, οι δυνάμεις που υποτίθεται ότι θα ένωναν τον κόσμο – το εμπόριο, η ενέργεια, η τεχνολογία και η πληροφορία – τώρα τον διαλύουν.
Ζούμε σε έναν νέο κόσμο αναταραχής. Η φιλελεύθερη, βασισμένη σε κανόνες τάξη που δημιουργήθηκε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τώρα πεθαίνει. Η πολυμερής συνεργασία δίνει τη θέση της στον πολυπολικό ανταγωνισμό. Οι ευκαιριακές συναλλαγές φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη σημασία από την υπεράσπιση των διεθνών κανόνων.
Παγκόσμια Δύση, παγκόσμια Ανατολή, παγκόσμιος Νότος
Ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων επιστρέφει, καθώς η αντιπαλότητα μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών καθορίζει το πλαίσιο της γεωπολιτικής. Αλλά δεν είναι η μόνη δύναμη που διαμορφώνει την παγκόσμια τάξη. Οι αναδυόμενες μεσαίες δυνάμεις, όπως η Βραζιλία, η Ινδία, το Μεξικό, η Νιγηρία, η Σαουδική Αραβία, η Νότια Αφρική και η Τουρκία, έχουν αλλάξει τα δεδομένα.
Μαζί, διαθέτουν τα οικονομικά μέσα και τη γεωπολιτική επιρροή για να κλίνουν την παγκόσμια τάξη προς τη σταθερότητα ή προς μεγαλύτερη αναταραχή. Έχουν επίσης λόγο να απαιτούν αλλαγή: το πολυμερές σύστημα που δημιουργήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν προσαρμόστηκε ώστε να αντικατοπτρίζει επαρκώς τη θέση τους στον κόσμο και να τους προσφέρει τον ρόλο που διεκδικούν. Διαμορφώνεται μια τριγωνική αντιπαλότητα μεταξύ αυτού που αποκαλούμε «παγκόσμια Δύση, παγκόσμια Ανατολή και παγκόσμιο Νότο».
Επιλέγοντας είτε να ενισχύσει το πολυμερές σύστημα είτε να επιδιώξει την πολυπολικότητα, ο παγκόσμιος Νότος θα αποφασίσει αν η γεωπολιτική της επόμενης εποχής θα κλίνει προς τη συνεργασία, τον κατακερματισμό ή την κυριαρχία.
Τα επόμενα πέντε έως δέκα χρόνια θα καθορίσουν πιθανώς την παγκόσμια τάξη για τις επόμενες δεκαετίες. Μόλις μια τάξη καθιερωθεί, τείνει να παραμείνει για κάποιο διάστημα. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μια νέα τάξη διήρκεσε δύο δεκαετίες. Η επόμενη τάξη, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διήρκεσε τέσσερις δεκαετίες. Τώρα, 30 χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, κάτι νέο αναδύεται και πάλι.
Συνεργασια, όχι κυριαρχία – συνέπεια, όχι διπλά πρότυπα
Αυτή είναι η τελευταία ευκαιρία για τις δυτικές χώρες να πείσουν τον υπόλοιπο κόσμο ότι είναι ικανές για διάλογο και όχι για μονολόγους, για συνέπεια και όχι για διπλά πρότυπα, για συνεργασία και όχι για κυριαρχία. Αν οι χώρες αποφεύγουν τη συνεργασία για χάρη του ανταγωνισμού, ένας κόσμος με ακόμη μεγαλύτερες συγκρούσεις βρίσκεται προ των πυλών, προειδοποιεί ανάλυση του Foreign Affairs.
Κάθε κράτος έχει επιρροή, ακόμη και τα μικρά όπως η Ελλάδα. Το κλειδί είναι να προσπαθήσουμε να μεγιστοποιήσουμε την επιρροή μας και, με τα διαθέσιμα εργαλεία, να προωθήσουμε λύσεις. Οι διεθνείς θεσμοί και κανόνες παρέχουν το πλαίσιο για την παγκόσμια συνεργασία. Πρέπει να επικαιροποιηθούν και να αναμορφωθούν, ώστε να αντικατοπτρίζουν καλύτερα την αυξανόμενη οικονομική και πολιτική δύναμη του παγκόσμιου Νότου και της παγκόσμιας Ανατολής.
Οι δυτικοί ηγέτες μιλούν εδώ και καιρό για την επείγουσα ανάγκη να διορθωθούν οι πολυμερείς θεσμοί, όπως τα Ηνωμένα Έθνη. Τώρα, πρέπει να το κάνουμε, λένε ειδικοί, ξεκινώντας με την εξισορρόπηση της εξουσίας εντός του ΟΗΕ και άλλων διεθνών οργανισμών, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Χωρίς τέτοιες αλλαγές, το πολυμερές σύστημα όπως υπάρχει σήμερα θα καταρρεύσει. Το σύστημα αυτό δεν είναι τέλειο, έχει εγγενή ελαττώματα και δεν μπορεί ποτέ να αντικατοπτρίζει ακριβώς τον κόσμο γύρω του. Ωστόσο, οι εναλλακτικές λύσεις είναι πολύ χειρότερες: σφαίρες επιρροής, χάος και αναταραχή.
Υπό αμφισβήτηση η δέσμευση της Δύσης στο διεθνές δίκαιο
Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η Δύση γύρισε την πλάτη στις βασικές αξίες που ισχυριζόταν ότι υπερασπιζόταν. Η δέσμευσή της στο διεθνές δίκαιο τέθηκε υπό αμφισβήτηση. Οι επεμβάσεις των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και το Ιράκ απέτυχαν. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έπληξε σοβαρά τη φήμη του οικονομικού μοντέλου της Δύσης, που βασιζόταν στις παγκόσμιες αγορές.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν καθοδηγούσαν πλέον μόνες τους την παγκόσμια πολιτική. Η Κίνα αναδείχθηκε σε υπερδύναμη, χάρη στην εκρηκτική αύξηση της παραγωγής, των εξαγωγών και της οικονομικής της ανάπτυξης, ενώ η αντιπαλότητά της με τις ΗΠΑ έχει από τότε κυριαρχήσει στη γεωπολιτική. Την τελευταία δεκαετία παρατηρήθηκε επίσης η περαιτέρω διάβρωση των πολυμερών θεσμών, η αύξηση της καχυποψίας και των τριβών όσον αφορά στο ελεύθερο εμπόριο, καθώς και η εντατικοποίηση του ανταγωνισμού στον τομέα της τεχνολογίας.
Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 έπληξε για άλλη μια φορά την παλαιά τάξη πραγμάτων. Ήταν μία από τις πιο κραυγαλέες παραβιάσεις του συστήματος που βασίζεται σε κανόνες από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και σίγουρα η χειρότερη που είχε δει η Ευρώπη. Το γεγονός ότι ο «ένοχος» ήταν μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, το οποίο ιδρύθηκε για τη διατήρηση της ειρήνης, ήταν ακόμη πιο καταδικαστικό. Κράτη που υποτίθεται ότι θα υπερασπίζονταν το σύστημα το κατέστρεψαν.
Από τον πολυμερισμό στην πολυπολικότητα
Ωστόσο, η διεθνής τάξη δεν έχει εξαφανιστεί. Μέσα στα ερείπια, μεταβαίνει από τον πολυμερισμό στην πολυπολικότητα. Ο πολυμερισμός είναι ένα σύστημα παγκόσμιας συνεργασίας που βασίζεται σε διεθνείς θεσμούς και κοινούς κανόνες. Οι βασικές του αρχές ισχύουν εξίσου για όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους. Η πολυπολικότητα, αντίθετα, είναι ένα ολιγοπώλιο εξουσίας.
Η δομή ενός πολυπολικού κόσμου βασίζεται σε διάφορους, συχνά ανταγωνιστικούς πόλους. Οι συμφωνίες και οι συμβάσεις μεταξύ ενός περιορισμένου αριθμού παραγόντων διαμορφώνουν τη δομή μιας τέτοιας τάξης, αποδυναμώνοντας αναπόφευκτα τους κοινούς κανόνες και θεσμούς. Η πολυπολικότητα μπορεί να οδηγήσει σε ad hoc και ευκαιριακές συμπεριφορές και σε μια ρευστή σειρά συμμαχιών, που βασίζονται στα άμεσα συμφέροντα των κρατών. Ένας πολυπολικός κόσμος κινδυνεύει να αφήσει εκτός τις μικρές και μεσαίες χώρες, καθώς οι μεγαλύτερες δυνάμεις συνάπτουν συμφωνίες πάνω από τα κεφάλια τους. Ενώ ο πολυμερισμός οδηγεί στην τάξη, η πολυπολικότητα τείνει προς την αταξία και τη σύγκρουση.
Υπάρχει μια αυξανόμενη ένταση μεταξύ εκείνων που προωθούν τον πολυμερισμό και μια τάξη βασισμένη στο κράτος δικαίου και εκείνων που μιλούν τη γλώσσα της πολυπολικότητας και του συναλλακτισμού. Τα μικρά κράτη και οι μεσαίες δυνάμεις, καθώς και περιφερειακοί οργανισμοί όπως η Αφρικανική Ένωση, η Ένωση Χωρών Νοτιοανατολικής Ασίας, η ΕΕ και ο νοτιοαμερικανικός συνασπισμός Mercosur, προωθούν τον πολυμερισμό.
Η Κίνα, από την πλευρά της, προωθεί την πολυπολικότητα με αποχρώσεις πολυμερισμού. Υποστηρίζει φαινομενικά πολυμερείς ομαδοποιήσεις όπως οι BRICS – η μη δυτική συμμαχία των οποίων τα αρχικά μέλη ήταν η Βραζιλία, η Ρωσία, η Ινδία, η Κίνα και η Νότια Αφρική – και ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης, που στην πραγματικότητα επιθυμούν να δημιουργήσουν μια πιο πολυπολική τάξη.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν μετατοπίσει την έμφαση από τον πολυμερισμό προς τον συναλλακτισμό, αλλά εξακολουθούν να έχουν δεσμεύσεις έναντι περιφερειακών θεσμών όπως το ΝΑΤΟ. Πολλά κράτη, μεγάλα και μικρά, ακολουθούν μια πολιτική που μπορεί να περιγραφεί ως πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική. Ουσιαστικά, στόχος τους είναι να διαφοροποιήσουν τις σχέσεις τους με πολλαπλούς παράγοντες, αντί να ευθυγραμμιστούν με κάποιο συγκεκριμένο μπλοκ.
Γιάλτα Ή Ελσίνκι;
Μια διεθνής τάξη, όπως αυτή που δημιουργήθηκε από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μπορεί μερικές φορές να επιβιώσει για αιώνες. Τις περισσότερες φορές, όμως, διαρκεί μόνο μερικές δεκαετίες. Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία σηματοδοτεί την αρχή μιας ακόμη αλλαγής στην παγκόσμια τάξη.
Για τους νέους σήμερα, είναι η στιγμή του 1918, του 1945 ή του 1989. Ο κόσμος μπορεί να πάρει λάθος στροφή σε αυτές τις συγκυρίες, όπως συνέβη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Κοινωνία των Εθνών δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων, με αποτέλεσμα έναν ακόμη αιματηρό παγκόσμιο πόλεμο.
Οι χώρες μπορούν επίσης να το πετύχουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, όπως συνέβη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με την ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών. Η μεταπολεμική τάξη διατήρησε, τελικά, την ειρήνη μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων του Ψυχρού Πολέμου, της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Βεβαίως, αυτή η σχετική σταθερότητα είχε υψηλό κόστος για τα κράτη που αναγκάστηκαν να υποταχθούν ή υπέφεραν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Και παρόλο που το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έθεσε τα θεμέλια για μια τάξη που επιβίωσε για δεκαετίες, έσπειρε επίσης τους σπόρους της τρέχουσας ανισορροπίας.
Το 1945, οι νικητές του πολέμου συναντήθηκαν στη Γιάλτα, στην Κριμαία. Εκεί, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Φράνκλιν Ρούζβελτ, ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ και ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν διαμόρφωσαν μια μεταπολεμική τάξη με βάση τις σφαίρες επιρροής. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ θα αναδυόταν ως το στάδιο όπου οι υπερδυνάμεις θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τις διαφορές τους, αλλά δεν πρόσφερε πολύ χώρο για τους άλλους. Στη Γιάλτα, οι μεγάλες χώρες έκαναν μια συμφωνία εις βάρος των μικρών. Αυτό το ιστορικό λάθος πρέπει τώρα να διορθωθεί.
Η σύγκληση της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη το 1975 έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη Διάσκεψη της Γιάλτας. Τριάντα δύο ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και ο Καναδάς, η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες, συναντήθηκαν στο Ελσίνκι για να δημιουργήσουν μια ευρωπαϊκή δομή ασφάλειας βασισμένη σε κανόνες και πρότυπα που ισχύουν για όλους. Συμφώνησαν σε θεμελιώδεις αρχές που διέπουν τη συμπεριφορά των κρατών απέναντι στους πολίτες τους και μεταξύ τους. Ήταν ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα πολυμερισμού σε μια εποχή μεγάλων εντάσεων και συνέβαλε καθοριστικά στην επίσπευση του τέλους του Ψυχρού Πολέμου.
Η τελευταία ευκαιρία της Δύσης
Η Γιάλτα είχε πολυπολικές επιπτώσεις, ενώ το Ελσίνκι ήταν πολυμερές. Τώρα ο κόσμος βρίσκεται μπροστά σε μια επιλογή και πολλοί πιστεύουν πως το Ελσίνκι προσφέρει τη σωστή πορεία προς τα εμπρός. Οι επιλογές που θα κάνουμε όλοι μας την επόμενη δεκαετία θα καθορίσουν την παγκόσμια τάξη για τον 21ο αιώνα.
Τα μικρά κράτη, όπως η Ελλάδα ή η Φιλανδία, δεν είναι παθητικοί θεατές σε αυτή την ιστορία. Η νέα τάξη θα καθοριστεί από τις αποφάσεις που θα λάβουν οι πολιτικοί ηγέτες τόσο των μεγάλων όσο και των μικρών κρατών, είτε είναι δημοκράτες, είτε αυταρχικοί, είτε κάτι ενδιάμεσο. Και εδώ μια ιδιαίτερη ευθύνη βαρύνει τον δυτικό κόσμο, ως αρχιτέκτονα της παλαιάς τάξης και, ακόμη, ως την ισχυρότερη παγκόσμια συμμαχία από οικονομική και στρατιωτική άποψη. Ο τρόπος με τον οποίο θα φέρει αυτό το βάρος έχει σημασία. Αυτή είναι η τελευταία μας ευκαιρία για μια νέα, δίκαιη παγκόσμια τάξη.
